تلاقی فرهنگ‌ها در شبه‌قاره هند طی قرون هجدهم و نوزدهم، پدیده‌ای خارق‌العاده به وجود آورد: اروپاییان و نوادگان آنان که به زبان اردو و فارسی شعر می‌سرودند. این فصل کمتر شناخته‌شده از تاریخ ادبیات، نخستین بار توسط رام بابو سک‌سِنا (۱۸۹۶–۱۹۵۷) با دقت تمام مستند شد. تحقیقات پیشگامانه او همچنان یکی از ارکان اصلی این حوزه به شمار می‌رود.
تلاش پیشگامانه سک‌سِنا
تحقیقات سک‌سِنا با انتشار کتاب *شاعران اروپایی و هندو-اروپایی زبان اردو و فارسی* به اوج خود رسید. این اثر که محصول ده سال پژوهش بود، ابتدا توسط انتشارات مشهور ناوال کیشور در لکهنو منتشر شد. اگرچه تاریخ انتشار کتاب ۱۹۴۱ ذکر شده، اما مقدمه‌ای که توسط تیج بهادر ساپرو در سال ۱۹۴۳ نوشته شده است، نشان می‌دهد که کتاب احتمالاً پس از این تاریخ منتشر شده است.
سک‌سِنا، که پیش‌تر با اثر خود *تاریخ ادبیات اردو* (۱۹۲۷) به‌عنوان یک منتقد و مورخ ادبی برجسته شناخته شده بود، اولین کسی بود که به‌طور نظام‌مند به بررسی سهم شاعران اروپایی در ادبیات اردو و فارسی پرداخت.
اروپاییان در شعر اردو و فارسی
در مطالعات سک‌سِنا، اصطلاح «هندو-اروپایی» عمدتاً به آنگلو-هندی‌ها و سایر اروپاییانی اشاره دارد که یا در شبه‌قاره ساکن شدند یا نوادگان آن‌ها که زبان اردو و/یا فارسی را به‌عنوان وسیله‌ای برای بیان ادبی خود انتخاب کردند. تحقیقات او نشان داد که اروپاییان از اواخر قرن هجدهم شروع به سرودن شعر به زبان اردو کرده بودند. در قرن نوزدهم، برخی از این اروپاییان نه تنها شعر می‌سرودند، بلکه *دیوان*هایی نیز منتشر کردند که نشان‌دهنده تعامل عمیق آن‌ها با سنت‌های ادبی و زبانی منطقه است.
آثار قابل‌توجهی که در تحقیقات سک‌سِنا برجسته شدند عبارت‌اند از:
- *دیوان* الکساندر هِدِرلی ‘آزاد’ (۱۸۶۳)
- *دیوان*های اردو و فارسی جورج پَیش ‘شور’
- *دیوان* ژنرال جوزف بنزلی
- *دیوان* سرگرد فلورنس فیلوس (۱۸۶۹) که شامل اشعاری از پدر و پدربزرگ او نیز بود
- *مثنوی* از مونتروز مُزتَر
- اشعار تاریخ‌نگارانه از توماس ویلیام بیل
سک‌سِنا همچنین مجموعه‌های منتشرنشده‌ای از آثار شعری اروپاییان را کشف کرد، از جمله *کلیات* کوئین فراساو و اشعار دانیل ناتانیل سوکرات گاردنر ‘شُکر’ و آگوستین دی‌سیلوا ‘مفتون’.
شاعران زن و همگرایی فرهنگی
یکی از جنبه‌های شگفت‌انگیز یافته‌های سک‌سِنا مشارکت فعال زنان اروپایی در سرودن شعر به زبان اردو بود. زنانی مانند الن کریستیانا گاردنر، انی ‘ملکه’ و سارا ‘پری’ مشهور به بی ماجان، گواهی بر ادغام فرهنگی و سهم ادبی زنان اروپایی در شبه‌قاره هستند.
تأثیر و میراث
سک‌سِنا شاعران اردو را بر اساس ملیت‌هایشان، از جمله انگلیسی، ایتالیایی، پرتغالی، آلمانی، فرانسوی، دانمارکی و آمریکایی دسته‌بندی کرد و در کتاب ۷۷۰ صفحه‌ای خود بیش از ۴۰۰ صفحه را به نمونه‌های شعری اختصاص داد. این گنجینه ادبی، نه تنها توانایی زبانی این شاعران را نشان می‌دهد، بلکه مهارت آن‌ها در درک و به‌کارگیری ظرافت‌های زبان اردو و فارسی را نیز آشکار می‌کند.
آثار بعدی مانند *تذکره شاعران اروپایی و هندو-اروپایی زبان اردو* (۱۹۵۹) اثر خواجه محمد یوسف‌الدین و کتاب *شاعران اروپایی زبان اردو* (۱۹۸۱؛ چاپ دوم ۱۹۹۷) اثر شفقت رضوی، بسیار از تحقیقات سک‌سِنا بهره برده‌اند و بسیاری از اشعاری که به‌عنوان نمونه در این آثار ذکر شده‌اند، مستقیماً از کتاب او نقل شده‌اند.
نتیجه‌گیری
شاعران اروپایی اردو و فارسی، محصول یک تبادل فرهنگی منحصربه‌فرد بودند. اگرچه آثار آن‌ها ممکن است با معیارهای امروزی یا حتی شاعران بومی هم‌عصرشان سنجیده نشوند، اما نشان‌دهنده تسلط شگفت‌آور آن‌ها بر زبان اردو و سنت‌های ادبی آن است. این پدیده قدرت زبان اردو را در فراتر رفتن از مرزهای فرهنگی و زبانی و تبدیل شدن به زبانی جهانی نشان می‌دهد.
تحقیقات گسترده سک‌سِنا نه تنها این شاعران را به ما معرفی کرد، بلکه بر نقش ادبیات به‌عنوان پلی میان فرهنگ‌ها تأکید داشت. امروزه اثر او به‌عنوان سندی بر میراث غنی و چندوجهی این سنت ادبی باقی مانده است.
نظر شما